Starzyński Bolesław (1834–1917), artysta-amator, bibliofil, kolekcjoner.
Ur. 21 IX w Śledziach w pow. brahiłowskim, był synem Edwarda (1807–1863), marsz. pow. olhopolskiego, oraz słynnej z urody Izabeli z Mostowskich (1807–1897), córki Tadeusza (zob.), 1.v. (rozwiedzionej w r. 1829) żony Aleksandra Potockiego (zob.). Pochodził z rodziny Starzyńskich h. Doliwa, często mylonej ze Starzeńskimi h. Lis. Był przyrodnim bratem Stanisława Potockiego (1825–1888).
Wg Jana Bolesława Liwskiego otrzymał S. wykształcenie w Inst. Szlacheckim w Warszawie. Następnie studiował w Paryżu (zapewne sztuki piękne); wiadomo, że przebywał tam w r. 1857, kiedy w salonach Komarów i Branickich uczestniczył w seansach mediumisty amerykańskiego D. D. Hume’a. Na stałe mieszkał w rodzinnych Zahińcach na Podolu, dokąd po śmierci ojca sprowadził bogate zbiory artystyczne i biblioteczne. Trzon ich stanowiły kolekcje pradziadów S-ego, Urbanowskich, powiększone o znaczną część biblioteki i numizmatów Wincentego Potockiego z Niemirowa; sam znacznie je wzbogacił. Biblioteka, dla której wzniósł w Zahińcach osobny pawilon, liczyła ok. 16–20 tys. książek, w tym wiele starodruków oraz inkunabułów; znajdowały się tam także rękopisy iluminowane, różne archiwalia, ryciny i mapy. Niektóre tomy S. własnoręcznie oprawiał; te, a czasem też inne egzemplarze oznaczone były superekslibrisem z h. Doliwa. Galeria, wg różnych informacji, liczyła ok. 215–500 obrazów; były wśród nich, m.in. „Święty Jan” uchodzący za oryginał Leonarda da Vinci z r. 1495, dwa niewielkie malowidła rzekomo pędzla P. P. Rubensa, przedstawiające żonę malarza oraz „Zwiastowanie” (wg świadectwa Józefa Ignacego Kraszewskiego z r. 1860), „Wyjście zwierząt z arki” R. Savery z r. 1619 (być może tożsamy ze znajdującym się obecnie w Muz. Narod. w W.), „Aleksander Wielki u rodziny Dariusza” P. Battoniego (możliwe, że przechowywany dziś w Poczdamie), portrety rodzinne pędzla Marcelego Bacciarellego, Franciszka Lampiego, A. Graffa (ten ostatni, przedstawiający Krzysztofa Urbanowskiego, obecnie w paryskim Luwrze). Nikt nie badał zbioru S-ego i nie weryfikował tradycyjnych atrybucji, ale nieliczne odszukane obrazy z jego kolekcji są dziełami wybitnymi.
W Zahińcach urządził S. swoją pracownię. Z jego twórczości malarskiej znane są tylko dwa obrazy olejne: pochodzący jeszcze z r. 1852, przedstawiający konia przy wodopoju (Muz. Narod. w W.) oraz niedatowana i niesygnowana podobizna króla Stefana Batorego (zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu). Był też twórcą nieznanych dziś pięciu malowideł pt. Epopeja historyczna z dziejów Polski rozgrywająca się w r. 1831 oraz obrazu przedstawiającego dwóch jeźdźców przed polską chatą (przekazane testamentem do zbiorów wawelskich, nigdy tam nie trafiły). W r. 1880, z okazji 19. rocznicy ślubu, sporządził na pergaminie mszał w języku francuskim dla żony, wzorowany na tzw. godzinkach, bogato zdobiony, zawierający liczne widoki kościołów i zabytków z obszaru dawnej Rzpltej oraz zaopatrzony w kalendarium uroczystości rodzinnych (obecnie w zbiorach B. Jag.); posiada on dużą wartość ikonograficzną. Był S. twórcą pełnoplastycznych rzeźb, m.in. Trębacza, Teorbanisty, Luzaka, Ks. Janusza Radziwiłła polującego na niedźwiedzia, Wita Stwosza (o cechach autoportretu), eklektycznych posążków św. Stanisława i św. Wojciecha, a także Stefana Czarnieckiego, Jana Karola Chodkiewicza, Stanisława Żółkiewskiego i Jana III Sobieskiego (przypominających figurki «polaczków» z XVIII-wiecznej porcelany miśnieńskiej) oraz płaskorzeźb, m.in. medalionów portretowych Stefana Batorego i Jana III, czy tzw. tarczy Sobieskiego z r. 1872, ozdobionej sceną bitwy pod Chocimiem i medalionami portretowymi. S. nie odlewał i prawdopodobnie nawet nie cyzelował swoich prac tworzonych zwykle w brązie, czasem w miedzi lub srebrze, niekiedy tylko w wosku. Większość wykonywanych przez siebie rzeźb, przedstawiających postacie historyczne z dziejów Polski oraz figurki rodzajowe utrzymane w stylu historyzmu, fotografował (dwa albumy w zbiorach B. Jag.). Niektóre swoje dzieła pokazał na wystawie we Lwowie w r. 1872. Twórczość ta, artystycznie niespójna i nierówna, miała wszelkie cechy amatorstwa. S. projektował również wyroby złotnicze, m.in. kadzielnicę, cukiernicę i konew (reprod. w r. 1876 jako drzeworyty w „Tyg. Ilustr.”), a także wykonany w r. 1874 przez paryskiego złotnika Ch. Glachanta kielich, który wraz z parą ampułek i tacką, dziełami złotnika z Lucerny, J. Ch. Bossarda z r. 1886, ofiarował t.r. z żoną Heleną katedrze na Wawelu.
S. prowadził badania naukowe nad uzbrojeniem rycerstwa polskiego, herbami i genealogią, łowiectwem oraz myślistwem. Prawdopodobnie w ostatniej ćwierci XIX w. poświęcił się głównie tym zagadnieniom, odchodząc stopniowo od twórczości artystycznej. Prowadził kwerendy osobiste i korespondencyjne w muzeach i kolekcjach prywatnych Europy, wykonywał fotografie, wysyłał opłacanych przez siebie rysowników. Wbrew niektórym informacjom nie był w Szwecji, natomiast współpracował z młodocianą córką tamtejszego ministra wojny i z poleconym przez niego rysownikiem. W r. 1894 odnotował, że wciąż jeszcze nie dotarł do Granowitej Pałaty w Moskwie, lecz zna już zbiory petersburskie. Rezultatem wieloletnich starań i prac stał się m.in. katalog dawnego uzbrojenia (obecnie w B. Jag.), składający się z siedmiu tomów, zawierających opisy oraz wykonane głównie przez S-ego plansze, rysowane piórkiem i barwione farbami wodnymi. Spis zawartości większej części tego dzieła pt. Katalog pięciu tomów broni zaczepnej i odpornej w Polsce, opublikował we Lwowie w r. 1894.
Przez ok. dwadzieścia lat pracował S. nad herbarzem (obecnie w B. Jag.); w szesnastu tomach (tom siedemnasty, zawierający genealogię rodzinną S-ego znajduje się w zbiorach prywatnych we Francji) zamieścił prawie 1 500 rysunków herbów polskich, litewskich, ruskich i ormiańskich, a także utytułowanych rodów z różnych państw europejskich, uzupełniając je wykazami koligacji, głównie z XIX w.; przedstawił tu także herby miast i cechów, gmerki lwowskich mieszczan, znaki kamieniarzy itp. Większość plansz wykonał osobiście, przerysowując herby z obrazów, pomników, nagrobków i różnych druków. Ok. r. 1887 skopiował do herbarza XVI-wieczny rękopis Biblioteki Arsenału w Paryżu (sygn. 1114) z wizerunkami herbów polskich i litewskich. Z kolei rezultatem wieloletnich poszukiwań w kancelarii Orderu Legii Honorowej był opublikowany spis Polonais décorés de la légion d’honneur 1803–1814 par l’empereur Napoléon I-er (Paris 1899), jednak bez zweryfikowania błędnych niekiedy francuskich zapisów polskich nazwisk.
Z Zahiniec wyjeżdżał S. często do Francji, gdzie spędzał wiele czasu w Nicei (utrzymywał tu drugą pracownię) i w Paryżu. Prowadził wystawny tryb życia i uchodził za kosmopolitę; w r. 1879 wydał w Paryżu przyjęcie dla króla saskiego Jerzego, co ironicznie komentował Cyprian Norwid. Jednak współcześni (m.in. Teofil Lenartowicz) dostrzegali i przyjmowali z uznaniem patriotyczny charakter twórczości S-ego. W l. 1899–1904 ofiarował S. Bibliotece Jagiellońskiej mszał, herbarz, katalog broni i albumy fotograficzne wraz z sekretarzykiem własnego projektu, ozdobionym posążkami i płaskorzeźbami ze scenami bitewnymi, w którym zbiory te są do dziś przechowywane. Po śmierci drugiego syna sporządził 15 VII 1912 testament, prawdopodobnie zapisując Zahińce z biblioteką jedynej córce. Kodycylem do testamentu ofiarował Zamkowi Królewskiemu na Wawelu kilkadziesiąt dzieł sztuki tematycznie związanych z historią Polski, m.in. posążki, obrazy bohaterów i świętych oraz tzw. tarczę Sobieskiego i broń; drugiej żonie zapisał pozostałe dzieła sztuki, które były jeszcze jego własnością.
S. używał tytułu hrabiowskiego, co uzasadnił w swym herbarzu następującą informacją: «za cesarza Pawła na zasadzie przyznania deputacji wywodowej Guberni Podolskiej potwierdzony tytuł Józefowi chorążemu latyczowskiemu i bratu Ludwikowi. Akt urzędowy został podany do Komisji Legitymacyjnej Polskiej w Kamieńcu 1851 i 1853 r.». Jednakże „Spisok dvorian...” z r. 1913 zawiera tylko informację o wpisaniu do księgi szlachty w r. 1840 Edwarda Starzyńskiego z synem Bolesławem, a także w r. 1879 dzieci Bolesława: Róży Marianny, Witolda i Stanisława. Na mocy ukazu rosyjskiego z 5 V 1911 rodzinie Starzyńskich przyznano prawo posługiwania się również formą nazwiska Starzeński (rodzina o tym nazwisku posiadała tytuł hrabiowski); sam S. podpisując się jako «hrabia» używał jednak wyłącznie nazwiska Starzyński.
S. oprócz Zahiniec posiadał m.in. miasteczko Zahnitków, gdzie od r. 1876 utrzymywał cukrownię (w r. 1895 już nieczynną), wraz z dobrami: Studenica (nabyta w r. 1858), Podejma, Podejmica i Waladynka. W Studenicy wszedł od początku w spór z 226 wywłaszczonymi przez siebie czynszownikami, rozstrzygnięty na jego korzyść dopiero w r. 1887. S. zmarł w Paryżu 26 I 1917, został pochowany obok ojca oraz pierwszej żony i synów na cmentarzu Pére Lachaise. W grobowcu, mającym charakter kaplicy, umieszczono prawdopodobnie jego dzieła (krucyfiks i płaskorzeźbę ze sceną mitologiczną).
Pierwszą żoną S-ego była Helena de Weyrauch (zm. 27 X 1904), z którą miał córkę Różę Marię (Mariannę, ur. 1861), zamężną od 5 V 1883 za Stefanem Szembekiem, oraz synów: Witolda (1864–1906) i Stanisława (1872–1912). Z drugiego małżeństwa z Marguerittą Hortense Dubois (zm. przed lipcem 1930) dzieci nie pozostawił.
Już w r. 1913 córka sprzedała klucz zahiniecki siostrzenicy matki S-ego, Marii z Sapiehów Władysławowej Branickiej, która nabyła je dla wnuka, Karola Radziwiłła. W r. 1917 Zahińce uległy zniszczeniu; księgozbiór przewieziono do Kijowa, gdzie częściowo został z początkiem l. dwudziestych włączony do Wsienarodnoji biblioteki Ukrajiny (obecnie Centralnej Naukowej Biblioteki Ukrainy) i do biblioteki dawnego Muz. Tereszczenki (książki dotyczące sztuki), a częściowo rozprzedany w handlu antykwarycznym (w r. 1974 odnotowano w zbiorach ukraińskich siedem inkunabułów pochodzących z biblioteki zahinieckiej). Losy artystycznych zbiorów S-ego nie są znane. Dzieła sztuki przeznaczone dla Zamku Królewskiego (druga żona S-ego zajmowała się po jego śmierci tą darowizną) były początkowo przechowywane we Francji w zamku Château Mathurins w Bièvres w dep. Seine-et Oise, następnie przez ambasadę RP w Paryżu w r. 1930 zostały w większości (niektóre obrazy przedstawiające postaci historyczne pozostały w ambasadzie) przewiezione na Wawel. W zbiorach wawelskich zatrzymano tylko rzeźbę husarza na koniu i tzw. tarczę Sobieskiego oraz kilka sztuk broni, a pozostałe przedmioty przeznaczono na wymianę lub do sprzedaży.
Fot. w B. Jag., rkp. 7003 k. I-v, rkp. 7023 k. I-v; Grajewski, Bibliogr. ilustracji; – Estreicher w. XIX; Pol. Bibliogr. Sztuki; – Inwentarz rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej, Kr. 1966 cz. 1 nr 7003–7023, 7082; Zdanevyč B., Kataloch inkunabul, Kyïv 1974 s. 26–7, 47, 76, 95–7, 159, 163, 165; – Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler (błędne miejsce ur. S-a: Warszawa); – Pułaski, Kronika, II 207; Zamoyski A., The Noble House of Starzeński, London 1997; – Chwalewik, Zbiory pol. (Zahińce); Katalog wystawy sztuki starożytnej i nowożytnej stosowanej do przemysłu, W. 1889 s. 176; Katalog zabytków sztuki w Pol., IV (Wawel); Łoza, Legia Honorowa; Słown. Geogr. (Horodziec, Rachny Lasowe, Zahińce, Zahnitków); Słown. Pracowników Książki Pol.; Wawel 1000–2000. Katalog wystawy, Kr. 2000 I 257–9 ilustr. 321–2; – Aftanazy, Dzieje rezydencji, V, IX; Beauvois D., Walka o ziemię. Szlachta polska na Ukrainie prawobrzeżnej pomiędzy caratem a ludem ukraińskim 1863–1914, Sejny 1996 s. 183 (pol. nazwa majątku: Studzienna); [Liwski J. B.] Bolesław znad Dniepru, Zahińce, „Tyg. Ilustr.” 1880 nr 234 s. 398; Reychman K., Biblioteka Zahiniecka Starzyńskich i jej losy, „Szpargały” 1934 z. 4/5 s. 53–4; Ryszkiewicz A., Zbieracze i obrazy, W. 1972; Urbański A., Pro memoria, W. 1929 s. 62 (Zahińce); [Żygulski Z.] Jun., Broń w dawnej Polsce, W. 1982 s. 21, 277; – Giżycki J. M., Spis ważniejszych miejscowości w powiecie starokonstantynowskim na Wołyniu, Stary Konstantynów 1910 s. 133 (Horodec); Rubinštejn S. F., Chronologičeskij ukazatel ukazov i pravitelstvennych rasporjaženij po gubernijam Zapadnoj Rossii, Belorussii i Malorossii za 240 let, s 1652 po 1892 god, Vil’na 1894 poz. 3884–55442 (Zahnitków); Spisok dvorjan vnesennych v dvorjanskuju rodoslovnuju knigu podol’skoj guberni, Kamenec-Podol’sk 1913 s. 792 poz. 864; – Biernat A., Górzyński S., Ugniewski P., Inskrypcje grobów polskich na cmentarzach w Paryżu. Pére Lachaise, W. 1991 s. 39–40; Kraszewski J. I., Wspomnienia Polesia, Wołynia i Litwy, Paryż 1860 s. 83; tenże, Wspomnienia Wołynia, Polesia i Litwy, Wil. 1840 s. 107–9; Kraszewski J. I., Lenartowicz T., Korespondencja, Oprac. W. Danek, Wr. 1963 (z nierozwiązanym imieniem S-ego); Świadek epoki: Listy Elizy z Branickich Krasińskiej z lat 1835–1876, Oprac. Z. Sudolski, W. 1996 II; Norwid C. K., Pisma zebrane, Wyd. J. W. Gomulicki, W. 1971 X; – „Kłosy” 1882 nr 888 s. 4, 6, 16, 1887 nr 1142 s. 292; „Tyg. Ilustr.” 1876 nr 22 s. 340, 342, nr 83 s. 56, 1880 nr 234 s. 385, 398, nr 235 s. 408, nr 237 s. 23, 1905 nr 8 s. 136 (Kronika); „Wędrowiec” 1873 nr 273; – Arch. Zamku Królewskiego na Wawelu, Państw. Zbiory Sztuki: sygn. I–1052 k. 118; B. Ossol.: sygn. 15135/II; IS PAN: Mater. do Słown. Artystów Pol.
Joanna Daranowska-Łukaszewska i Andrzej Ryszkiewicz